Vroeg wakker – opeens weet ik hoe mijn verhaal moet heten: De onbekende Levinas. Dát houdt mij bezig: dat zo'n groot deel van zijn werk onbekend blijft, met alle aandacht voor wat men zijn ethiek noemt. Professionele lezers laten het afweten als hij zich buiten de gebaande paden van de Westerse filosofie waagt. En als hij zelf nagaat hoe hij daarvan afwijkt, zegt men dat hij zich verzet en dat hij aanvalt. Ethici en theologen blijven zijn grootste fans. Ook psychologen hoor je zelden over Levinas – die inderdaad uitdrukkelijk geen psychologie bedrijft. Toch heeft zijn onderzoek wel degelijk raakvlakken met hun werkterrein – wat nieuw licht op gangbare opvattingen kan werpen. Lezen dus… zoals Levinas en de anderen, waarin ik zijn filosofische verhaal opzoek. En intussen werken aan het vervolg.
Neem nu die vermoeidheid waar ik eerder over schreef. Filosoof Byung-Chul Han maakt er iets moois van: hij pleit voor een samenleving zonder opdringerig activisme, en dus vol 'wereld-vertrouwende vermoeidheid' waaruit vriendschap op kan bloeien… Levinas blijft bij de realiteit van alledag als hij het heeft over 'een vermoeidheid die moe is van alles en iedereen, maar vooral moe van zichzelf…' Je moet handelen, maar 'die moeheid is een weigering van deze uiteindelijke plicht.' Maar hoe beschrijf je zo'n onnozel fenomeen waar feitelijk geen woorden aan te pas komen? Levinas noemt de onnadenkende manier waarop iemand de 'koffer met bagage waar-ie aan gehecht is uit z'n hand laat schieten'. Geen kwestie van onwil: het wil niet meer – een kleine beweging, tekenend voor een heel mensenbestaan.
Ik ken deze passage al 30 jaar, en vind nu pas woorden voor zijn benadering van burnout (dat etiket was nog niet bedacht). Hij beschrijft vermoeidheid niet als een gevoel waar je over kunt praten, maar zoekt lijfelijke uitingsvormen van de toestand waarin iemand verkeert. Wat doet iemand die z'n situatie niet meer aankan? Denk maar aan lopend de poort uitgaan, ontslagen na 39 dienstjaren, en zoom in op de mens zelf. Mij valt de complexiteit van het begrip conditie op, van voorwaarde en omstandigheden tot en met lichamelijk-zijn. Vermoeidheid als volstrekt on-fit-zijn – fitness is positief!
Kunnen we zo leren de draai te maken naar woord-arme vormen van onbewust innerlijk leven, die toch veelzeggend kunnen worden? Levinas komt hiermee ook toe aan de vraag of vermoeidheid nadert tot de grens van actief denkend-mens-zijn. Langs die weg krijg je weer scherper zicht op het begin van mens-zijn dat hij ook geboorte noemt: werken aan eigen identiteit in de wereld zoals jij die zelf begrijpt.
Overigens: de nieuwe druk van Totaliteit en Oneindigheid is nogal deftig uitgevallen…