Nederland vierde feest, herdacht of was met vakantie. Als blogger kom je amper aan schrijven toe. Intussen schreef de regionale krant een leerzaam stukje over het werk van een 'neuro-econoom', die op zijn manier op zoek is naar het innerlijk van de homo economicus. Voorlopige uitkomsten van door hem georganiseerde spel-interacties geven aan dat 70% van de onderzochte personen egoïsten zijn, tegen 30% altruïsten – die overigens wel een zekere tegenprestatie verwachten. Niemand wil 'de sukkel' zijn. Dit geeft te denken!
Eerst het woordenboek erbij. Egoïsme wordt omschreven als zelfzucht, zijnde een teveel aan 'zelf' – kennelijk meer in de zin van zelf-willen-hebben, dan teveel jezelf-willen-zijn (een 'opgeblazen ego'). Altruïsme wordt gedefinieerd als tegendeel van egoïsme, dat wil zeggen: onbaatzuchtig zijn, dus niet-egoïstisch. Let wel: het betekent geen extreem tegenovergestelde in de zin van 'teveel weg-willen-geven'. 'Ik hoef er niks aan over te houden' is voldoende – en dat past precies bij de spel-altruïsten die iets weggeven en iets terug verwachten. Mij doet zo'n redelijk altruïsme denken aan het stoïcijnse nooit-teveel: een verstandige manier van doen, van wie de mores kent in het sociaal-economische verkeer. Niks mis mee, toch?
Toch vind je hierover bij Levinas een andere benadering, niet tegengesteld maar in zekere zin wel andersom. Om te beginnen hangt jezelf-zijn bij hem altijd ten nauwste samen met je-het-andere-eigen-maken. Voor die intentionele gerichtheid gebruikt hij liefst de term egoïteit, zonder het afkeurende toontje van egoïsme. De bourgeois satisfait is voor hem geen slecht mens, ook als hij niet aan goed-doen toekomt. Maar hij heeft het toch over 'goedheid' die erin bestaat dat je de ander niet met lege handen tegemoet treedt, om je bezit, en zelfs jezelf weg te kunnen geven, gratis en 'om niet'…? Jazeker, deze benadering, die verdacht veel op de neuro-economische 'sukkel' lijkt, onderzoekt en beschrijft hij uitgebreid. Maar die heeft niets van extreem teveel weggeven. Er wordt helemaal niet gemeten en gewogen en er is niks moralistisch aan. Geen opgelegde plicht, maar een mogelijkheid die je kan overkomen ondanks jezelf. Geen routine, maar een uitzonderlijk gebeuren.
Wat betekent dat dan, maatschappelijk gezien? Wat hebben we aan zulke sukkelige manieren? Volgens Levinas komt er niets van 'redelijk altruïstisch' samenleven terecht, zolang niet iemand de eerste stap zet om een ander tegemoet te komen. Wij gaan in zo'n geval graag spreken over de grondslag van de samenleving. Levinas herinnert ons eraan hoe fragiel onze intermenselijke verbanden in elkaar steken.