Van Levinas gesproken: wat zou hij kunnen betekenen in onze Maand van de Filosofie met als thema De Ziel? Met een lezing over zijn Jood-zijn en ethiek is onlangs de prijzige herdruk gepresenteerd van Totalité et Infini : zijn étudeboek waarin hij op zoek gaat naar innerlijk leven in het menselijk lichaam. Gelukkig geeft de filosoof soms blijk van een fijn gevoel voor humor.
Toch past hier ook een verwijzing naar een artikel van zijn hand uit 1967, zes jaar na Totalité et Infini. Twintig jaar na 'Seelisberg' blikt hij terug op zijn ervaringen met de Amitié judéo-chrétienne, de gesprekskringen waarin gestreefd werd naar een betere verstandhouding tussen christenen en joden. De titel van het stuk laat mogelijkheden open: Voorbij de dialoog. Zou het een succesverhaal zijn van wederzijds begrip en erkenning? Het resultaat waar Levinas van getuigt blijkt inderdaad positief, maar in andere zin. Zijn waardering gaat uit naar de unieke Parijse gespreksgroep waarin hij participeerde, en die in de geest van Franse laïcité ruimte liet aan alle geloof en ongeloof, niet als een amorf geheel maar met erkenning van verscheidenheid. Joden en christenen zijn teveel met elkaar verbonden om elkaar niet dwars te zitten, merkt hij op, maar daar groeide een bereidheid te erkennen dat er onoverbrugbaar verschil blijft.
In plaats van goedbedoeld overleg in comité's dat al redenerend toch gemakkelijk op conflicten uitloopt, kunnen we als volwassenen ervan afzien elkaar te overtuigen, en waakzaam blijven zonder woorden en instituties. Er bleek een nieuwe houding mogelijk, om te gaan zoeken naar een nabijheid die verder reikt dan de uitwisseling van ideeën, een duurzame nabijheid zelfs waar geen dialoog meer mogelijk is. Een nieuw soort bezonnen rijpheid, een nieuwe bereidheid om onoplosbare problemen in alle ernst te verdragen.
De term 'nabijheid' die Levinas hier gebruikt zal later prominent figureren in Autrement qu'être, zijn volgende grote boek, waar het een Ander betreft die mijn 'naaste' wordt voor wie ik op moet komen. Ook in dit voor de joodse gemeenschap bestemde artikel klinkt zijn voortgaande studie en onderzoek door! Terwijl de toen actuele situatie voor ons een anachronisme geworden – de raderen van de geschiedenis zijn zo verdraaid dat we nu eerder aan christenen en moslims zouden denken, zo niet aan joden en 'arabieren' – blijft de uitkomst die toen in zicht kwam, nu nog ver te zoeken.
Toch kan de hier geschetste instelling ook in de filosofie misschien veel betekenen, als we erkennen dat ook daar een diepgaand verschil wel eens onoverbrugbaar kan blijven – en dat dat geen ramp hoeft te zijn. Zo heeft de vriendelijke Levinas met zijn ontluisterende il y azich al vroeg verwijderd van de traditie, waarin het Zijn tot grote, ja alomvattende hoogte was verheven. Afscheid van illusies over hogere inspiratie, ook geen lagere driften van demonen of een duivel in er is, er zit niets achter – behalve de erkenning dat het heil van de mensheid mede om jou zelf draait. In zo'n gespreksgroep bijvoorbeeld, en in filosofisch onderzoek.